Vrijheid als machtswapen: wees voorzichtig met je privéleven online te delen

Zinvol leren omgaan met de impact die digitalisering heeft op ons leven kan alleen maar als we ons bewust worden van die impact. Als we ons eigen gedrag proberen begrijpen, kunnen we er kritisch over nadenken en naar zinvolle oplossingen zoeken. De weg naar zinvolle verandering start immers bij een kritisch bewustzijn. Dit blogartikel wil een bewustwording creëren over de individuele vrijheid die op het spel staat als wij ons privéleven online delen.

Welkom in het tijdperk van zelfexpressie

‘Zelfexpressie’ is iets wat vandaag erg hoog aangeschreven staat in onze maatschappij. Om te begrijpen waarom zelfexpressie zo belangrijk is geworden moeten even tijdreizen naar de achttiende eeuw. Dit was de eeuw van de rede, het begin van de verlichting waarin (individuele) vrijheid voorop stond. Het is het tijdperk waarin de beroemde uitspraak van filosoof Immanuel Kant “Sapere aude” (durf te denken) velen wakker geschud heeft uit de roes van onwetendheid. Een individu moet voor zichzelf leren denken en zich niet onmondig laat leiden door een ander. De autonome mens werd hier geboren.

Kants uitspraak en werk heeft ons denken over vrijheid voorgoed veranderd. Het is ook de voedingsbodem geweest voor de politieke stroming waarmee we vandaag vertrouwd zijn: het liberalisme. Deze nieuwe samenlevingsvorm verdedigt de stelling dat ieder mens van nature vrij geboren is en iedereen het gelijke recht heeft om die vrijheid te realiseren. Volgens dit idee zijn mensen pas vrij wanneer ze de kans krijgen om een onafhankelijk en opzichzelfstaand leven te leiden. De individuele soevereiniteit die Kant predikte krijgt hier vorm, want je bent zelf verantwoordelijk voor het uitbouwen van je eigen leven. De fundamentele taak van de politiek beperkt zich daarom tot het beschermen van deze individuele vrijheidsrechten. Het liberalisme streeft dus naar een samenleving waarin de staat zich zo weinig mogelijk moeit met de inrichting van iemands leven, eentje waar "non-interference" primeert. Let wel op, Kants vrijheidsbegrip werd gebruikt ter inspiratie voor de uitwerking van het liberalisme. Het is niet zo dat het liberalisme een volledige belichaming is van zijn ideeën.

Maar wat heeft dit nu met zelfexpressie te maken? Door het liberalisme is het individu vooral gericht op zijn eigen denken. Alleen in zijn eigen denken voelt hij zich immers vrij. De publieke ruimte vandaag is daarom gereduceerd tot een ruimte vol lege gesprekken. Zolang mensen het met elkaar eens zijn, blijven ze met elkaar praten, maar van zodra iemand het oneens is komt het zinnetje ‘jij hebt jouw mening en ik de mijne’ ter sprake en is het gesprek gedaan. Hieruit kunnen we eigenaardig genoeg vaststellen dat wij het oordeel van een ander nog steeds nodig hebben om ons eigen denken te bevestigen en misschien zelfs te rechtvaardigen. Een antwoord hierop is misschien wel te vinden in het feit dat een individu nooit losstaat van zijn omgeving. In de kern blijven mensen sociale wezens die hunkeren naar verbondenheid. We willen altijd ergens bij horen. Hoewel we dus ons eigen leven willen uitbouwen in alle vrijheid, willen we dat wel doen in een omgeving die ons daarvoor erkenning geeft. Daarom houden we vooral de mensen die ons bevestigen dicht bij ons en houden we de anderen ver bij ons vandaan. De oogkleppen waarvoor Kant ons zo waarschuwde hebben we vervangen door onze eigen bril van individualiteit. Het leven draait alleen nog maar om het vervullen van onze eigen behoeften.

Zelfexpressie maakt ons kwetsbaar

Vrijheid uit zich dus in een vrijheid om zichzelf uit drukken in de publieke ruimte. Sociale media is de perfecte plaats geworden om die behoefte aan zelfexpressie in te vullen, want ze geven de tools om jezelf te tonen aan de wereld. Je kan foto’s van jezelf en familie laten zien, je favoriete muziek tonen, je locatie delen, je gevoelens uiten over een specifieke gebeurtenis enzovoort. Op deze plek kan je letterlijk alles wat te maken heeft met jouw persoonlijkheid delen en daarin ben je vrij te kiezen wat je deelt en wat niet.

Maar waar wringt het schoentje nu juist? Door ons privéleven voortdurend te openbaren op sociale media wordt jouw gedrag voor iemand anders min of meer voorspelbaar. En het is deze voorspelbaarheid dat je kwetsbaar maakt voor manipulatie. Van zodra je iemand beter begint te leren kennen en zijn reacties op verschillende situaties kent, weet je perfect hoe iemand zal reageren in een bepaalde situatie. Kijk maar naar kinderen, die kennen de zwakke plekken van hun ouder maar al te goed en zullen hier gretig van gebruik maken om te krijgen wat ze willen. Ben je zelf nog geen ouder? Denk dan aan één van je beste vrienden. Waarschijnlijk kun jij perfect inschatten hoe jij iets moeilijks moet vertellen aan hem of weet je hem als geen ander te overhalen om te doen wat jij wil. Op zich is dit een onderdeel van het leven en hoeft dit niet meteen een probleem te zijn. Echter is het zo dat wanneer jij jouw privéleven deelt op sociale media, niet alleen jouw familie en vrienden meekijken, maar eigenlijk kan heel de wereld meekijken als ze dat wensen.

Als jij jouw profiel op openbaar zet, heeft echt iedereen toegang tot de data van jouw persoonlijke identiteit. Het probleem hiermee is dat grote technologische bedrijven jouw data verzamelen om ze door te verkopen aan derden. Door jouw data te bestuderen weten ze immers perfect hoe ze jou kunnen manipuleren om bepaalde producten te kopen. Hoe meer jij deelt, hoe meer het internet aan jouw persoonlijke behoefte zal voldoen. Je bevindt je als het ware in een grote speelgoedwinkel gevuld met speelgoed die enkel voor jou bestemd is. Ze zetten letterlijk de melk bij de kat en geven jou het gevoel een keuze te hebben om van de melk te drinken, maar eigenlijk weten ze al voorhand dat je gaat drinken. Je bent als een vogel voor de kat.

Zelfexpressie geeft onze individuele vrijheid uit handen

Wanneer we ons eigen handelen en eigen zijn transparant maken wordt ons handelen operationeel. Dat betekent dat het door andere mensen gebruikt kan worden om je gedrag te beïnvloeden. Misschien vind je het weinig alarmerend dat er gepersonaliseerde reclame naar jou gestuurd wordt. Je kunt het ook net leuk vinden dat het internet zich aanpast aan jouw behoeften en alles wat jou niet interesseert van je weghoudt. Ergens heb je misschien het vertrouwen dat de overheid je zal beschermen als het uit de hand loopt, want zij moeten er immers over waken dat ieders individuele vrijheid gegarandeerd blijft, toch?

Maar wat als de overheid niet het beste met ons voorheeft? Stel dat ze al deze informatie, net zoals de grote technologiebedrijven gaan gebruiken in hun eigen politieke voordeel? Zoiets gebeurde immers al in Amerika toen Trump verkozen werd als president. Het Cambridge Analytica schandaal probeerde onze ogen hiervoor al te openen. Het lijkt er dus op dat die transparantie geuit in zelfexpressie ons net de das omdoet. Er schuilt een vorm van controle in die individuele vrijheid die wij zo hoog in het vaandel dragen. Het controlerende element in individuele vrijheid vermomt zich in een jas van zelfexpressie.

Hoe komt het dat wij zelfs na de waarschuwingen van tal van documentaires zoals ‘Cambridge Analytica’ en ‘The Social Dilemma’ onszelf nog steeds blijven uitdrukken op sociale media platforms? Een mogelijk antwoord bevindt zich misschien in een blind vertrouwen in de overheid dat ons een vals gevoel van veiligheid geeft. Ook technologische bedrijven zoals Facebook die al meerdere malen voor de rechter zijn gedaagd omwille van gebrek aan een goede bescherming van de privacy van hun gebruikers worden geloofd wanneer ze aan hun gebruikers beloven hun privacy beter te zullen beschermen in de toekomst.

Zolang autoritaire personen ons garanderen dat wij veilig zijn en ze onze individuele vrijheid beschermen is er eigenlijk voor ons geen probleem. Maar wie kan bewijzen dat Facebook of de overheid het beste met ons voorheeft en ons beschermt tegen zulke manipulaties? We worden hier, althans daar lijkt het toch op, expres in de waan gelaten en gesust met valse beloftes. Het liberale systeem wiegt ons in een diepe slaap, waardoor we onze waakzaamheid voor wat er achter de schermen gebeurt verliezen. Zolang jij maar gerust gelaten wordt en je eigen ding mag blijven doen is er geen vuiltje aan de lucht. Dat is de kracht achter het gevoel van vrijheid. De onlinewereld versterkt deze gevoelens enkel en alleen om je vervolgens te beroven van jouw vrijheid. Vrijheid is het nieuwe wapen van macht en controle. Denk dus goed na over wat je online over jezelf deelt.