Vrijheid is een lastig woord. We nemen het allemaal wel eens in de mond en voelen sterk aan wanneer onze vrijheid in het gedrang komt. Toch is een duidelijk antwoord op de vraag 'wat is vrijheid dan precies?' vaak zoek. Deze vraag houdt mensen, en zonder grote verbazing bij uitstek filosofen, al zo'n 2500 jaar lang bezig. Dan zou je toch denken dat we ondertussen al wat wijzer zijn geworden, niet? Ja knikken op die vraag zou veronderstellen dat een universeel en tijdloos antwoord erop mogelijk is. Filosofen en historici leren ons echter dat doorheen de geschiedenis telkens nieuwe antwoorden geformuleerd zijn op dergelijke vragen, maar ook dat de vragen zelf wel eens durven veranderen. Dat is ook zo met het concept 'vrijheid'. In deze blogpost doen we een mini-onderzoek naar wat vrijheid, of eerder het gebrek eraan, kan betekenen in het tijdperk van sociale media.
'Zijn jullie vrij op sociale media?'. Wanneer je deze vraag in de groep gooit of in een klaslokaal opwerpt – zoals wij eens deden bij 13-jarigen – volgt heel vaak grote verwarring. 'Hoezo?'. Het antwoord is vaak niet meteen ja of nee. Het is de vraag zelf die mensen van hun pad brengt. Het lijkt bijna zo vanzelfsprekend dat we wél vrij zijn op sociale media dat het stellen van die vraag zinloos is. We kiezen er immers voor om een profiel op sociale media aan te maken. We kiezen ervoor om nu en dan een foto te posten, of een tweet te plaatsen. We kiezen wanneer we op welke post reageren en hoeveel likes we uitdelen aan berichten op onze tijdlijn. We kiezen toch zelf wat we doen? Uit deze antwoorden wordt een en ander duidelijk. Wanneer we het hebben over vrijheid op sociale media gaat het over het vermogen om zelf en op eigen kracht te beslissen wat je doet. Het gaat dan niet over een idee van 'politieke vrijheid' of de vrijheid om te zeggen wat je wil, ook bekend als 'vrije meningsuiting'. Het gaat hier om 'vrije wil'.
Laten we even uitzoomen. Of er werkelijk zoiets bestaat als vrije wil is op zich al een groot vraagteken voor onderzoekers vandaag de dag. Worden we niet sowieso gedetermineerd door onze genen, of door onbewuste driften en verlangens? Laten we die vraag even parkeren voor een latere blogpost, en voor nu aannemen dat we in normale situaties wel degelijk vrije wil hebben of dat we alleszins met vrije wil geboren worden. Wat kan er dan nog misgaan? In 1749 werd de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau op slag beroemd met de idee dat we wel vrij worden geboren, maar dat de samenleving ons onvrij maakt. Zo'n drie eeuwen zorgde ook de – opnieuw Franse filosoof – Michel Foucault voor controverse met een gelijkaardige stelling. Die observeerde nauwkeurig hoe ons denken en onze daden steeds gevormd worden door processen van disciplinering. Laten we een voorbeeld nemen dat iedereen kent: je wandelt 's avonds wat rond in de stad en je wilt een rustige straat oversteken, maar plots kleurt het verkeerslicht rood. Je stopt en wacht braaf af tot het groene licht je weer toelaat over te steken. Je zou in principe veilig kunnen oversteken, maar je zag al in de verte een politiewagen afkomen en je ziet ook een camera gericht op het zebrapad. Je beslist toch maar niet over te steken, om een boete te voorkomen. Je zichtbaarheid maakt je kwetsbaar. Kan je werkelijk zeggen dat je hier uit vrije wil handelt?
"Ik wil je natuurlijk niet beledigen, maar ik suggereer wel degelijk dat je langzaam maar zeker in een goed getrainde hond aan het veranderen bent of, nog erger, in een laboratoriumrat of een robot die op afstand bestuurd wordt." – Jaron Lanier
Volgens Jaron Lanier, een Amerikaans informaticus en kunstenaar, doet er zich iets gelijkaardigs voor op sociale media. Dat schreef hij in zijn gekende boek Tien argumenten om je sociale media-accounts nu meteen te verwijderen (2018). Ook op sociale media worden we voortdurend in de gaten gehouden, niet alleen door je vrienden en volgers, maar des te meer door de algoritmes die bepalen wat iedereen te zien krijgt op hun tijdlijn. Daardoor veranderen we steeds meer in 'goed getrainde honden', aldus Lanier. Hoe zit dat nu in mekaar? Socioloog Taina Bucher ziet een sterk verband tussen Foucaults opvatting van disciplinering en hoe wij ons gedragen op sociale media met één groot verschil: zichtbaarheid werkt op sociale media als een beloning en niet als een straf. Wanneer je veel post, veel liket, veel deelt, dan zorgt het algoritme ervoor dat je meer gezien wordt op de tijdlijn van je volgers. Doe je dat niet, dan heerst de dreiging onzichtbaar te worden, waardoor je het 'verlangen' krijgt ook deel te nemen aan de populariteitscontest. Participeren wordt daarom de 'norm'. Hoeveel van die 'vrije wil' blijft hier nog overeind?
Ga eens te rade bij jezelf hoe vrij je denkt te zijn op sociale media. Ben je je bewust van die dreiging om onzichtbaar te worden? Probeer je daarom bewust zichtbaar te blijven op Facebook, Instagram, Twitter? En hoe doe je dat? Voel je een druk om ook te posten, likes, reageren? Wat als je zou stoppen met sociale media? Want ook jij wordt ongetwijfeld regelmatig geconfronteerd met de vraag: "To post or not to post?".